წარმავლობა, როგორც ესთეტიკური ფენომენი

თავისთავად წარმავლობის ფენომენი გამოიყურება შემდეგნაირად - არის X მყოფი, რომელიც არის სახეზემყოფი, მაგრამ ის აუცილებლად დაკარგავს ახლა და აქ მყოფის სტატუსს. შესაბამისად, ჩვენ X მყოფზე დაგვრჩება მხოლოდ ფენომენა, მისი სახე-ხატი, რომელიც აღქმამ და შემეცნებამ ჩამოაყალიბა ჩვენსავე გონებაში. გასააზრებელი ფაქტია, როგორ ხდება წარმავლობის მომენტის მიღება ინდივიდში. თუ ჩვენ რაიმე პროცესს, ან არსებულს შევაფასებთ, როგორც „კარგს“, მაშინ არ გვენდომება, რომ ეს უკანასკნელი დასრულდეს და შეწყვიტოს ახლა და აქ ყოფნა, ხოლო მას, რასაც ჩვენ შევაფასებთ, როგორც „ცუდს“, გვენდომება, რომ აღსრულდეს და ამოიწუროს ყოფიერებიდან.

ეს ყოველივე საკმაოდ მარტივი ჩანს იქამდე, სანამ გავიაზრებთ, რომ თავად „კარგისა“ და „ცუდის“ შეფასებითი მომენტის ჩამოყალიბებაშიც თამაშობს როლს წარმავლობის ფენომენი.

გავიხსენოთ ძველ-ბერძნული მითოლოგიური თქმულება აპოლონსა და დაფნაზე:

აპოლონი (მისი სახელის ეტიმოლოგიური საწყისი არის - „ა პოლუს“, რაც ნიშნავს მრავლის ერთში შემოკრებას) იყო ღირსეული ღმერთი, რომლის მშვილდიც ზომით ბევრად აღემატებოდა სიყვარულის ღმერთის, ეროსის მშვილდს. როდესაც ეროსმა აპოლონის მშვილდით „თამაში“ გადწყვიტა, აპოლონმა დასცინა და უთხრა, რომ მისი პატარა მშვილდისთვის მიეხედა. ამის გამო, სიყვარულისა და სურვილის ღმერთი ძალიან განრისხდა და გამოიყენა ორი ისარი. ერთი აპოლონს ესროლა, ხოლო მეორე ტყის ნიმფას - დაფნას. აპოლონს შეაყვარა დაფნა, ხოლო დაფნას შეაძულა ის. ამიტომაც, აპოლონი ყოველთვის ისწრაფვოდა დაფნას მიმართულებით, ხოლო დაფნა მუდმივად გარბოდა. საბოლოოდ, ცოტაც და აპოლონი შეძლებდა შეხებას, მაგრამ დაფნამ ტყის ღმერთს სთხოვა დახმარება, ტყის ღმერთმა ის დაფნის ხედ გადააქცია. ამიტომაც, აპოლონი მისწვდა დაფნის ხეს და არა თავად დაფნას.

დაფნას მიმართ სიყვარულისა და პატივისცემის გამო, აპოლონმა დაამზადა დაფნის გვირგვინი, რომელსაც შემდგომში მუდმივად ატარებდა. ეს მარტივი თქმულება, ერთი შეხედვით, გვიყვება ისტორიას იმის შესახებ, თუ როგორ შეიქმნა დაფნის ხე, მაგრამ ნიმფა დაფნას განტოტების შემდგომ, აპოლონის მიერ გვირგვინის დამზადება არის წარმავლობის მომენტის აქსიოლოგიური შეფასება, ეს უკანასკნელი კი ბერძნებმა იდეალურად აღწერეს.

ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ აპოლონმა ვერ მიიღო საწადელი, ის ვერ მისწვდა დაფნას, მაგრამ მან შეძლო და აწ უკვე განტოტებული დაფნის ფოთლებისაგან დაამზადა გვირგვინი. ეს უკანასკნელი კი ხაზს უსვამდა, როგორც დაფნას მიმართ სიყვარულს, რადგან ის დაფნის ფოთლებისგან იყო დამზადებული, ასევე აპოლონის დიდებულებას, რადგან ეს უკანასკნელი გვირგვინს წარმოადგენდა. ამავდროულად, ეს ქმედება გამოიწვია სურვილის „ვერ ასრულებამ“, სევდამ და ფრუსტრაციამ.

მიმაჩნია, რომ ხსენებული მითოლოგიური თქმულება კიდევ უფრო ღრმაა და შესაფერისი ჰერმენევტიკით ჩვენ შევძლებთ, აპოლონისა და დაფნას ისტორიით, გავიაზროთ ზოგადი ესთეტიკა წარმავლობისა. როდესაც აპოლონმა შეძლო და აღიქვა განტოტებული დაფნა, მან ისიც გაიაზრა, რომ ვეღარ შეძლებდა საწადელის მიღებას. ამ უაღრესად სევდიან და ემოციურ მომენტს მოჰყვა ერთგვარი ემანაცია. აპოლონმა შემოქმედებითი ხასიათის აქტივობით სცადა მისი გრძნობის მატერიალიზირება. „დიახ, მე ღმერთი ვარ და დიახ, აპოლონის სიმბოლოა დაფნის გვირგვინი! ეს უკანასკნელი ხაზს უსვამს ჩემს სტატუსს და მეობას!“ აპოლონმა შეძლო და დაფნას მიმართ სიყვარული და საერთოდ დაფნა, როგორც მთლიანობა, დაუკავშირა საკუთარ ესენციას.

ეს ყოველივე წარმავლობის, როგორც ფენომენის შედეგია. ჩვენ ვიცით, რომ „კარგი“ პროცესების მუდმივობაზე უარს ვიტყოდით, რადგან პროცესების უმეტესობის სიამოვნება და ღირებულება იმაში მდგომარეობს, რომ მათ გააჩნიათ დასასრული. არავის მოეწონებოდა ფილმი, რომელიც არ სრულდება, არც ისეთი წიგნი, რომელსაც არ გააჩნია დასასრული და ა.შ. ჩვენთვის ყველაფერს გააჩნია თავისი დრო და მომენტუმი.

და როდესაც ვიაზრებთ, რომ წარმავლობა არის აუცილებელი ფენომენი, რათა არსებულს შევხედოთ, როგორც „კარგს“, ან „ცუდს“, იქვე ვიაზრებთ იმას, რომ წარმავლობის განცდამ შეიძლება გრძნობით დონეზე აამაღლოს ღირებულებითი დამოკიდებულება.

მაგალითისთვის - სრულ უსასრულობაში არ არსებობს შესაფერისი მომენტი, არ არსებობს პროცესის დაწყება და დასრულება და არ გვაქვს მოცემული არსებითი ცვლილება. წარმავლობა, ფინალობა, დასასრული კი ამის საპირისპირო ესენციას გვაწვდის. ის მნიშვნელობას ანიჭებს მომენტს, რადგან ეს მომენტი აღარ იქნება. და მერე რა, რომ აღარ იქნება? ის, რომ შენ კარგავ ამ მომენტს, ხელიდან უშვებ და ვეღარასდროს დაიბრუნებ, ამიტომაც წარმავლობა გაჩვენებს იმას, რომ შენ მუდმივად უნდა შეინარჩუნო „რაღაც“, ხოლო რადგან შენარჩუნების ფენომენს ვაწყდებით, ამგვარად, ის უკვე თვითდადგენილ ღირებულებას წარმოადგენს.

ფენომენოლოგიური მიდგომა

ფენომენოლოგიურ ფილოსოფიაში, კერძოდ ჰუსერლი და ჰაიდეგერი, წარმავლობის ესთეტიკას გამოცდილების დონეზე განიხილავენ. ჰაიდეგერის "ყოფიერება და დრო" გვიჩვენებს, რომ ადამიანი სწორედ იმითაა განსაზღვრული, რომ მას გააჩნია დროის აღქმა და, შესაბამისად, გარდაუვალი დასასრულის განცდა. ეს ყოველივე, მეორეს მხრივ, უნდა დავუკავშიროთ იმას, რომ სიცოცხლე და სიკვდილი არ არიან დაპირისპირებული კატეგორიები, არამედ ინდივიდი მუდმივად განიცდის „კვდომის“ პროცესს. ჰაიდეგერის "განსვენება" (Gelassenheit) ნიშნავს შერიგებას იმ აზრთან, რომ ყველაფერი წარმავალია და სწორედ ეს გასხივოსნებული შერიგება გვანიჭებს ესთეტიკურ ხედვას. ჩვენ ვიცით, რომ ადამიანი თავისივე ესენციით და მნიშვნელობით არის სიკვდილისკენ მიმართული არსება (Sein-zum-Tode). გულისხმაში მივყვეთ იმ ფაქტობრიობას, რომ აუთენტური არსებობა მხოლოდ მაშინ ხდება შესაძლებელი, როდესაც შევძლებთ და გავიაზრებთ ჩვენს ბოლოვადობას. მართალია ინდივიდუმები ცდილობენ გაქცევას ყოველდღიურობაში (das Man), მაგრამ სიკვდილის წინაშე დგომა გვიბრუნებს ნამდვილობას. სწორედ ეს ერთადერთი ნამდვილობისკენ მომაბრუნებელი მომენტი ხდის ადამიანისთვის მიმზიდველს და ესთეტიკურს წარმავლობა. აპოლონმა მხოლოდ მაშინ გაიაზრა სინამდვილე, მხოლოდ მაშინ მიხვდა, რომ ვერასდროს მიიღებდა დაფნას, როდესაც ის წარმავლობის მომენტმა მოაბრუნა რეალობაში. ხოლო ამას მოჰყვა შემდგომში წარმავლობის მომენტის, შედეგის რომანტიზირება და ეს ყველაფერი სრულიად ადამიანურად და დამსახურებით. ჩვენ წარმავლობას ვუყურებთ ესთეტიკურად, რადგან ის გვაბრუნებს ავთენტურ რეალობაში. ის გვაგრძნობინებს ყოფნის მნიშვნელობას, რადგან არაწარმავალ მოცემულობაში არ არსებობს შესაფერისი მომენტი.

წარმავლობის არსებობა უზრუნველყოფს Aletheia - ს მომენტალურ სიმართლის გახსნას, რაც პასუხისმგებელია ისეთი რაღაცის ახსნაზე, როგორსაც ვერ დავაკავებთ დროში. ეს არის მყისიერი გაელვება, რომელიც მალევე ქრება და ზუსტად ამის გამო ენიჭება მას ესთეტიკური სახის მნიშვნელობა.

მეინლენდერისეულად რომ მივუდგეთ - ყველაფერი, რასაც ვხედავთ, ისედაც კვდომის პროცესშია. ყველა მომენტი, რომელიც ლამაზად გვეჩვენება, ჩაივლის. ეს წარმავლობის დამსახურებაა, ხოლო ზუსტად ამ უკანასკნელის გამო ვწვდებით არსობრივად, იმ სილამაზეს, რომელიც გააჩნია იმ ყველაფერს, რაც ლამაზად გვეჩვენება. ამიტომაც, განა თავად სიკვდილი და წარმავლობა არ არის ლამაზი? რადგან არსობრივად რაც ლამაზად გვეჩვენება, ზუსტადაც ამ უკანასკნელის შედეგია, როგორც ტრანსცედენტურად, ისე იმანენტურად. ცხოვრება თუ სურვილისა და ტანჯვის ციკლია, ცხოვრება თუ მუდმივად დაფნას მისდევს, მაგრამ იტანჯება, რადგან, საბოლოოდ, მას ვერასდროს იღებს, წარმავლობა, როგორც ფენომენი, არის ის, რაც ამ უკანასკნელს ღირებულებას ანიჭებს და, საბოლოოდ, მისგანაც ანთავისუფლებს ყველაფერს.

ყველაფერი უნდა გაქრეს, მაგრამ ეს არ არის ტრაგედია, არამედ ეს არის გამოსავალი, საბოლოო და სასურველი მიზანი.

ტანჯვა გარდაუვალია, მაგრამ ტანჯვა შეიძლება რომ ესთეტიკის რეპრეზენტაციად იქცეს, ხელოვნებად და ა.შ.

ტრაგედიის დაბადებაში (Die Geburt der Tragödie, 1872) ნიცშე გვესაუბრება ბერძნული კულტურის ორ საწყისზე. აპოლონური, რომელიც არის: სიმეტრია, წესრიგი, იდეალი ფორმა და დიონისური, რომელიც წარმოადგენს: ქაოსს, ვნებას, განადგურებას, მეტამორფოზსს. წარმავალი სილამზე არის დიონისური, რადგან ეს უკანასკნელი კავშირშია ტკივილთან და განადგურებასთან, მაგრამ, მაინც, რატომ გვიზიდავს ის, რაც ქრება? იმიტომ, რომ ეს უბრალოდ დასასრული კი არა, არამედ კრეაციის, შექმნის და დაბადების შესაძლებლობაა. როგორც აპოლონმა შექმნა დაფნას განტოტების შემდგომ გვირგვინი და გახადა მისი არსის ნაწილი, იგივენაირად, ყველაფერი წარმავალი და თავად წარმავლობის ფენომენი, ადამიანში აღძრავს კრეაციის მომენტს. ტრაგიკული ესთეტიკა ემოციურ დონეზე ბევრად უფრო ძლიერიც არის, ეს უკანასკნელი განგაცდევინებს დაკარგვას, რაღაც მოსაწონის დაკარგვა პირდაპირ იწვევს მის მონატრებას, იმის სურვილს, რომ ის ისევ იყოს ახლა და აქ მყოფი, რაც უფრო მეტად ზრდის მის ღირებულებას და ესთეტიკას შეფასების დროს ინდივიდში. ამიტომაც უყვარდათ ბერძნებს უფრო მეტად ტრაგედია, ვიდრე კლასიკური ჰარმონია.

„ამენ, უთხარი განადგურებას!“ („Sage Amen zur Vernichtung!“)

როდესაც მე განვიხილავ ესთეტიკურს, ამაში მოაზრებულია, როგორც ერთის მხრივ სასურველი, მეორეს მხრივ კი, მშვენიერი. შეუძლებელია ესთეტიკურისა და მშვენიერის გამიჯნვა ერთმანეთისგან. ზოგადად, ესთეტიკის მთლიანი დარგი ჩამოაყალიბა ალექსანდრე გოტლიბ ბაუმგარტენმა, მე-18 საუკუნეში მოღვაწე ფილოსოფოსმა, რომელმაც 1750 წელს გამოაქვეყნა ნაშრომი სათაურით - „ესთეტიკა“. სიტყვა ესთეტიკა სათავეს იღებს ძველ-ბერძნული სიტყვისაგან - აისთეზის, რომელიც ნიშნავს „გრძნობას“. ბაუმგარტენმა ეს სიტყვა იმიტომ გამოიყენა, რომ, მისი თეორიის თანახმად, ესთტიკა მთლიანად გრძნობაზეა დამყარებული.

ფილოსოფიის ხანგრძლივ ისტორიაში არსებობდა ბევრი ფილოსოფოსი, რომელიც ამ თვალსაზრისს არ უჭერდა მხარს და ესთეტიკაში, მგრძნობელობის გარდა, გონების როლსაც ხედავდა, შესაბამისად, ესთეტიკა, როგორც სიტყვა, არის მსოფლხედვით განსაზღვრული და სახელდებული იმ დისციპლინის მიმართ, რომელიც საერთოდაც არ არის მხოლოდ გრძნობა, არამედ შესწავლილია რაციოს მეშვეობით და ადგენს გონებრივ საზოგადო კანონებს. ამიტომაც, ზემოხსენებულ დისციპლინას მეტად შეესაბამება სახელი „კალისტიკა“, რომელიც, თავის მხრივ აღმოცენდა ბერძნული სიტყვიდან - კალოს, რაც მშვენიერს ნიშნავს. ფილოსოფიის ქვედარგი „ესთეტიკა“, რომელსაც უფრო მეტად კალისტიკა უნდა ეწოდებოდეს, მართლაც სწავლობს მშვენიერის ფენომენს. მეორეს მხრივ, ის დაინტერესებული არის არამშვენიერის, ან თუ შეიძლება რომ ასე ითქვას - მახინჯის ფენომენითაც, რადგან ეს ორი ოპოზიტურია და მნიშვნელოვანია ერთმანეთის განსაზღვრებისათვის.

ხშირად ინდივიდს შეიძლება მოეჩვენოს, რომ მახინჯი არის მშვენიერი, რომელიმე ხელოვანის მიერ შესრულებულ ხელოვნებაში, მაგრამ აქ მუდმივად საქმე გვაქვს, ხელოვანის მიერ მშვენივრად შესრულებულ სიმახინჯესთან. აქ საქმე იმაში მდგომარეობს, რომ ხელოვანის ოსტატობა მართლაც გასაოცარი და მშვენიერი შეიძლება იყოს, ხოლო ამ ოსტატობით გადმოცემული სუბიექტი ან ობიექტი კი - არა.

წარმავლობის ფენომენი მოცემულობაში არის ოპოზიტური მარადიულობისა. ფილოსოფოსი შეიძლება წააწყდეს შემდეგნაირ პრობლემას: თუ წარმავლობა ესთეტიკურია, მაშინ როგორღა არის ესთეტიკური მარადიულიც? და თუ მარადიული არ არის ესთეტიკური და მხოლოდ წარმავალია, მაშ სამყარო არც წარმოადგენს მარადიულს, რადგან, თუ სამყარო მარადიულია და მასში ესთეტიკურის პრედიკატი არ მოიძიება, მაშ საერთოდ როგორღა წარმოიშვა მისგან ესთეტიკური? აქ ვაწყდებით ლოგიკურ პრობლემას, რასაც გამომდინარეობის კანონი ეწოდება:

∀x (P(x) → ¬I(x))

¬∃x (P(x) ∧ I(x))

ვერ იარსებებს მარადიული, რომელშიც არაფერია ესთეტიკურის და მისგან წარმოიშობა ან გამომდინარეობს ესთეტიკური.

მაგრამ, თუ ამ მსჯელობის გამო ვიტყვით, რომ წარმავლობა ვერ იქნება ესთეტიკური, აქაც ერთგვარ შეცდომას დავუშებთ. ამ ყოველივეთი, რა თქმა უნდა, გვერდს ავუვლით გამომდინარეობის კანონის პრობლემას, მაგრამ წავაწყდებით ადამიანურ და ემპირიულ პრობლემას. ჩვენს ირგვლივ თითქმის ყველაფერს წარმავლად ვიაზრებთ: წიგნს, რომელსაც ვკითხულობთ, მუსიკას, რომელსაც ვუსმენთ, ფილმს რომელსაც ვუყურებთ, სუბიექტს, რომელიც გვიყვარს და ა.შ. ნუთუ ამ ყველაფერში არაფერია ესთეტიკური? შეიძლება ითქვას, რომ ორი ადამიანის სიყვარულში ან/და წიგნში, რომელმაც აშკარად მომიტანა ესთეტიკური სიამოვნება, არაფერია ესთეტიკური? და, ბოლოს და ბოლოს, მე ვარ თავად წარმავალი და ეფემერული, ჩემში კი არსებობს ესთეტიკის აღქმის უნარი, ესთეტიკის აღმომჩენი, ესთეტიკის მარეგისტრირებელი მთლიანი ონტოლოგიური და ეპისტემოლოგიური ჩარჩო. როგორ შეიძლება, რომ ჩემში არაფერი იყოს ესთეტიკური? თუ ამ მსჯელობას მივყვებოდით, გონება შეცდომაში შეგვიყვანდა და აღმოვაჩენდით, რომ ესთეტიკა და ესთეტიკური საერთოდ არარსებულია, საერთოდ არარას წარმოადგენს, მაგრამ, რა თქმა უნდა, ეს ყოველივე მცადრია.

მსგავსი სახის პრობლემები ზუსტადაც, რომ გამოიწვია ესთეტიკურისა და რაციონალურის გამიჯვნამ ერთმანეთისაგან. ამ უკანასკნელმა კი ორივეს დიდი ზიანი მოუტანა. ეს პირველი გამიჯვნა არ იყო შემეცნების ისტორიაში, რომელიც ზიანის მომტანი აღმოჩნდა. ფილოსოფოსი ლუი დე ბროილი ამბობდა: „მე-19 საუკუნეში მეცნიერებისა და ფილოსოფიის გამიჯვნამ ორივეს დიდი ზიანი მოუტანა“. მე ვეცდები აღვადგინო ზღვარი ესთეტიკასა და გონებას შორის და ესთეტიკა ვაფორმულირო, როგორც კალისტიკა. ამისთვის საჭიროა ფილოსოფიური სამკუთხედის გააზრება: სამყარო-ენა-სუბიექტი. სუბიექტის ურთიერთობა ობიექტების სამყაროსთან, რომელიც ენით არის გაუშუალოებული. სხვები იტყოდნენ, რომ მშვენიერების გადმოცემა ენით შეუძლებელია, მაგრამ ენა არის ის ინსტრუმენტი, რომელიც არსებობს ყოველივეს აღწერისთვის, რაც გარეთ არის და ყოველივეს გადმოცემისთვის, რაც იმანენტურად მოეპოვება სუბიექტს. ესთეტიკურ რეალობასთან გვაშორებს არა გონება, არამედ შეცდომა, რომელიც შეიძლება იყოს გონისმიერიც და გრძნობისმიერიც.

წარმავლობის ესთეტიკურობა, როგორც უკვე ავხსენი, არის ღირებულების მიმნიჭებელი საგნისათვის და პროცესისათვის. არ მგონია ეს პროპოზიცია გაკრიტიკებას და შედავებას იმსახურებდეს, რომელიმე მოაზროვნის მხირიდან, მაგრამ მარადიულობა-წარმავლობის ესთეტიკურობის პრობლემის გადაჭრა ხდება იმის ახსნით, თუ როგორ ხდება წარმავლობის მიერ აქსიოლოგიური მომენტის შექმნა ინდივიდისათვის.

წარმავლობა არის გრძნობების, ღირებულებების და ესთეტიკის გამომწვევი მრავალი მიზეზის გამო, რაც აიხსნა, მაგრამ მთავარ მიზეზს წარმოადგენს: წარმავლობის მიერ მარადიული და სტატიკური განცდის ფორმულირება ინდივიდის გონებაში. სხვაგვარად რომ ვთქვათ: ჩვენთვის წარმავლობა არის მშვენიერი, რადგან ის აყალიბებს ესთეტიკურ გრძნობასა, შეფასებას თუ აღქმას, რომელიც წარმავლობის გამო არის სუბიექტში მარადიული, მძიმე და წარუშლელი. ინდივიდისთვის წარმავლობა ესთეტიკურია, რადგან მარადიულია თავისთავში ესთეტიკური, რომელსაც გააჩნია ესთეტიკურის პოტენცია, ეს უკანასკნელი კი რეპრეზენტირებულია მთლიანად წარმავლობაში. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, წარმავლობა ქმნის სტატიკურ და მარადიულ განცდებს ადამიანში. ადამიანისთვის მარადიულობის ესთეტიკურობის წვდომის გზა არის ერთადერთი და ეს არის წარმავლობაში მისი გააზრება.

∀x(T(x)→(G(x)∧V(x)∧E(x)))

∀x(T(x)→(M(x)∧S(x))→E(x))

∀x((T(x)∧M(x)∧S(x))→E(x))

∀x(M(x)→A(x))

∀x(A(x)→∃y(T(y)∧R(y,x))), შესაბამისად: ∀x(Human(x)→understand(T)→E(M)) ∀x(T(x)→E(x)) იმის გამო, რომ T(x)→(M(x)∧R(T(x),A(M(x))))

ინდივიდებისთვის წარმავლობის ფენომენი არის მაკავშირებელი მარადიულის ესთეტიკურობასთან. წარმავლობა, რამდენადაც ის ქმნის ესთეტიკურ გრძნობას, რომელიც მუდმივად გვევლინება, როგორც მარადიულის ესთეტიკის რეპრეტენზირება, იმის გამო, რომ წარმავლობა ქმნის სტატიკურ და მარადიულ მგრძნობელობას ინდივიდში, წარმოადგენს ობიექტის პრედიკატს, მაგრამ ნაკლებად ესთეტიკური განცდის, რომელიც გამოიწვია ხსენებულმა ობიექტმა. ხოლო წარმავალის პრედიკატის ქვეშ გამოწვეული გრძნობა, რომელიც სტატიკურია, მაგრამ, მისი ზოგადი მოცემულობის გამო, გააზრებულ იქნა ასევე, როგორც წარმავალი, კიდევ უფრო მეტ ესთეტიკურ მომენტს ქმნის, მარადიულობიდან რეპრეზენტირებულს.