სხეულისა და სულის დაყოფა ფილოსოფიაში საუკუნეების განმავლობაში რთულ და სადავო საკითხად რჩებოდა. სტატიაში გაანალიზებული იქნება, თუ რა სახის კავშირია და რა პრობლემებს წარმოქმნის ზღვარი ამ ორ უკანასკნელს შორის. მიუხედავად იმისა, რომ ეს საკითხი ფილოსოფიაში უკვე გადაჭრილი და მოგვარებულია, ნაშრომში დეტალურად ჩავუღრმავდები სხეულისა და სული დაყოფის საკითხს პლატონური, სპინოზიანური და სხვა ფილოსოფიური პერსპექტივებიდან.
პლატონის დუალისტური მიდგომა სხეულისა და სულის დაყოფის შესახებ თითქოს სქიზმას განასახიერებს, თუმცა ბევრი მკვლევარი მათ შორის დაპირისპირებას მხოლოდ ალეგორიულად მიიჩნევს. პლატონის ფილოსოფიას შემდგომში დიდი გავლენა ჰქონდა აბრაამისტულ რელიგიებზე, ყველაზე მეტად კი ქრიტსიანულ თეოლოგიაზე.
მეორეს მხრივ, სპინოზა უარყოფს დუალისტურ მიდგომას. სხეულსა და სულს ერთი სუბსტანციის, სუბსტანცია პრიმას (substantia prima), მოდუსებად (modes) განიხილავს. ამავდროულად, იცვლება სულის განმარტებაც. თუ პლატონის ფილოსოფიაში სული (psyche) და გონი (nous) განსხვავებული და არაიდენტურია, სპინოზასთან ეს ორი გაიგივებულია, თუმცა პირველი ნაბიჯი სულისა და გონის გაერთიანებისკენ თავად პლატონის მოსწავლემ, არისტოტელემ, გადადგა.
არისტოტელეს მიდგომამ შემდგომში გავლენა იქონია თომა აქვინელსა და სპინოზაზე. აქედან გამომდინარე, სტატიაში განხილული იქნება ქრისტიანული, თეოლოგიური ხედვაც ზემოხსენებულ საკითხთან დაკავშირებით.
ბერძნულ ფილოსოფიაში, ყველაზე ხშირად პლატონთან და არისტოტელესთან, „ნივთებს“ სიცოცხლეს ანიჭებს სული (psyche). ცოცხალი ორგანიზმების, რომლებსაც სული გააჩნიათ (empsycha), „სიცოცხლეს“ იწვევს სული. შესაბამისად, სული არის ის, რაც ნივთებს აქცევს ორგანიზმებად და „აცოცხლებს“ მათ.
ადამიანის ტანი ფიზიკური სხეულია, რომელიც მოძრაობს. მის მოძრაობას კი სული იწვევს. აშკარაა, თუ რაოდენ გაუბრალოებული და უფუნქციოდ დარჩენილია ადამიანის ფიზიკური სხეული, ხოლო სული ფუნქციურად დატვირთული და განდიდებულია – იგი ანიჭებს და იწვევს სიცოცხლეს. ის „აცოცხლებს“ და თავადაც ცხოვრობს დროებით სხეულში.
პლატონური დუალიზმი ადამიანთან მიმართებითაც აშკარად ავლებს ზღვარს მატერიალურსა და სულიერს შორის, შემდგომ კი განადიდებს არამატერიალურს. ვინ არის ადამიანი? ვინ ვარ მე? სული, რომელიც ჩემს სხეულს „აცოცხლებს“, თუ სხეული, რომელშიც სულია „ჩასახლებული“? პლატონისთვის რომ გვეკითხა ის თავდაჯერებულად გვიპასუხებდა: ადამიანი არის სული, ვიდრე ფიზიკური სხეული. როდესაც სოკრატეს კრიტო ეკითხება, თუ როგორ უნდა დამარხონ იგი, სოკრატე პასუხობს, რომ როგორც მათ სურთ, რადგან ისინი (მისი მოსწავლეები) არა მას, არამედ მის გვამს დამარხავენ. სოკრატე თავს არ აიგივებს სხეულთან და კრიტოს კითხვაზე ეცინება კიდეც.
როგორ უნდა დაგმარხოთ? იკითხა კრიტონმა.
„როგორც თქვენ გინდათ“ უპასუხა სოკრატემ, „-თუ დამიჭერთ და ვერ გაგექცევით.“ ჩუმად ჩაიცინა, შემოგვხედა და თქვა, „ხედავთ? კრიტონი ვერ დავარწმუნე, რომ ის სოკრატე, რომელიც აქ ვარ, ადამიანი ვისაც თქვენ ახლა ესაუბრებით და არგუმენტებით უპირისპირდებით, ის ფიქრობს, რომ მე ვარ ის გვამი, რომელსაც ის იხილავს და კითხავს, თუ როგორ უნდა დამკრძალონ. ვფიქრობ, ჩემი სიტყვები ფუჭად დამიხარჯავს მისდამი, თუმცა განუგეშებ შენც და საკუთარ თავსაც, ამ კამათში, რომელიც დიდ ხანს გაგვიგრძელდა, რომ როდასაც საწამლავს დავლევ, აქ აღარ დავრჩები შენთან, არამედ წავალ რაიმე ნეტარი სახის ბედნიერებისკენ."
გამომდინარე იქედან, რომ სული უკვდავია და მისი ურთიერთობა ადამიანის ფიზიკურ სხეულთან უბრალოდ დროებითია, აყალიბებს კონკრეტულ მიმართებებს ერთიმეორის მიმართ. სული განდიდებულია, როგორც ზემოთ ავხსენი, შესაბამისად, მას სხეულის „მმართველის“ ფუნქციაც ენიჭება იმ მოკლე პერიოდის განმავლობაში, როდესაც „გამომწყვდეულია“ მასში.
სული (psyche), თავის მხრივ, სამ ნაწილად იყოფა. თითოეულ ნაწილს თავისი დანიშნულება და მოთოვნა/სურვილი (desire) აქვს. სულის ეს ნაწილებია:
1. რაციონალური ნაწილი (Λογιστικόν);
2. სულიერი ნაწილი (Θυμοειδές);
3. სურვილებითი/მოთხოვნილებითი ნაწილი (Ἐπιθυμητικόν).
სულის ნაწილებს, გარდა თავიანთი დანიშნულებისა და ფუნქციისა, ასევე გააჩნიათ თავიანთი ადგილები ადამიანის სხეულში, სადაც ისინი მდებარეობენ. როგორც ამას პლატონი „ტიმეუსში“ განიხილავს:
რაციონალური ნაწილი (1) მდებარეობს სხეულის ზედა ნაწილში, კონკრეტულად თავში. მისი მთავარი მიზანი და ფუნქცია არის ჭეშმარიტებისა და სიბრძნის ძიება.
სულიერი ნაწილი (2), რომელიც მდებარეობს სხეულის შუა ნაწილში, მკერდში, კონკრეტულად გულში და იწვევს ემოციებს. ამავდროულად, ის მორალზეა პასუხისმგებელი.
სურვილებითი ნაწილი (3) მოთავსებულია სხეულის ქვედა ნაწილში. სახელწოდებიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ ის ფიზიკურ მოთხოვნილებებსა და მატერიალურ სურვილებს აჩენს ადამიანში.
ფსიქეს ეს სამი ნაწილი, რომელიც განხილულია „სახელმწიფოს“ მეოთხე წიგნში, ანალოგიაურია იმ სამი საზოგადოებრივი ფენისა, რომლებიც უნდა არსებობდნენ იდეალურ ქალაქში, რომელსაც პლატონი წიგში აღწერს.
“ფაედრონში“ წარმოდგენილი ეტლი, რომელშიც ორი ცხენია შებმული და მეეტლე (რაციონალური მხარე) ცდილობს მოათვინიეროს ისინი, რომელთაგან პირველი ცხენი (სულიერი მხარე) მას ემორჩილება, ხოლო მეორე (სურვილების მხარე) – არა და თუ მეეტლემ (რაციონალურმა მხარემ) ის ვერ მოითვინიერა, მაშინ ეტლი არასწორ მხარეს გაემართება.
დავუბრუნდეთ მთავარ საკითხს და გავარკვიოთ, თუ რა მიმართებები აქვთ თავად სულის ნაწილებს ერთმანეთთან. ფსიქეს რაციონალური ნაწილი (1) აკონტროლებს დანარჩენ ორს და ზრუნავს, რომ მათ შორის იყოს ჰარმონიულობა. რაციონალურობის ეს ფუნქცია საკმაოდ მნიშვნელოვანია, რადგან სულიერი ნაწილი (2) მოქმედებს სურვილების (3) საწინააღმდეგოდ. ემოციები და მორალი „ემეგობრება“ რაციონალურ მხარეს (1) და ეწინააღმდეგება სურვილებსა და მოთხოვნილებებს. დაპირისპირება, მატერიალურსა და სულიერს/მენტალურს შორის, ამ შემთხვევაშიც ნათელია. ასევე, აშკარაა, თუ რამდენად განდიდებულია სულიერი, ხოლო მატერიალური დაკნინებული. ეს პლატონური ფილოსოფიის ერთ-ერთი მთავარი მახასიათებელია. სწორედ ამ მიზეზის გამო იყო, რომ სოკრატე სიმამაცითა და პატივით ელოდა მომენტს, დაელია ჰემლოკი და გარდაცვლილიყო. ეს პერსპექტივა მოგვიანებით ნიცშემ თავდაყირა დააყენა და განადიდა მატერიალური, თუმცა ამ საკითხს მოცემულ სტატიაში ნაკლებად შევეხები.
სულის სამივე ნაწილს გააჩნია თავისი სიქველე. რაციონალურის სიქველე არის სიბრძნე, სულიერისთვის – სიმამაცე, ხოლო სურვილებითისათვის – ზომიერება. თუმცა, ზომიერება მხოლოდ მაშინ მიიღწევა, როდესაც სულის ამ ნაწილს აკონტროლებს რაციონალური მხარე.
ალბათ გაგიჩნდათ კითხვა: თუ სული აცოცხლებს ორგანიზმს და, თუ გარდაცვალების დროს სული არ კვდება, არამედ მარტო ორგანიზმი და სული აგრძელებს სიცოცხლეს, მაშინ რატომ კვდება ორგანიზმი? ნუთუ სული ვერ ასრულებს თავის ფუნქციას? მიუხედავად იმისა, რომ შეგვიძლია ამ კითხვას უკეთესი ფორმულირება მივცეთ და გამოვიკვლიოთ ეს საკითხი, არსებობს უფრო დიდი პრობლემა, რომელსაც პლატონის ფილოსოფია ჩიხში შეჰყავს და სწორედ ამ პრობლემას ჩავუღრმავდებით.
„ფედონიდან“ (78b-84b) ვიცით, რომ სული არის მარტივი (simple) ერთიანობა (unity). ასევე, სული არის უკვდავი. თუმცა, სული უკვდავი ვერ იქნება, თუ ის არის შედგენილი (composite) ბუნების მქონე. თუ სული მარტივი ერთიანობაა და შედგენილია ნაწილებისგან, მაშინ მისივე ბუნება გამორიცხავს მის უკვდავებას. თუ სული შედგენილი ბუნების მქონეა, ყველაფერი შედგენილი ოდესმე იშლება, რადგან ყველაფერი იცვლება და ოდესმე სულის ნაწილები დანაწევრდება. შესაბამისად, სულის შედგენილი ბუნება და მარტივი ერთიანობა თვითწინააღმდეგობრივია სულის უკვდავებისა.
რა თქმა უნდა, არსებობს კონტრარგუმენტიც, რომ სულის ეს ბუნება მხოლოდ დროებითია და მისი შედგენილი ბუნება გამოწვეულია ფიზიკურ სხეულში ცხოვრების გამო. თავად სულის ბუნებაზე კი არ აქვს მას გავლენა. სულის ნაწილების დაყოფადობა დროებითია და განპირობებულია ცოცხალ ორგანიზმში ცხოვრებიდან გამომდინარე.
თუმცა, თუ სულის რეალურ ბუნებაზე სხეულს არანაირი გავლენა აქვს, მაშინ რა არის ის, რაც სოკრატეს სიკვდილის შემდგომ გადარჩება და იქნება სოკრატე? რადგან, თუ სხეულის სიკვდილის შემდგომ სულის მხოლოდ ის ნაწილი გადარჩება, რომელზეც სხეულს გავლენა არ აქვს და მასან არაფერი აკავშირებს, ლოგიკურია, რომ არც სულის ამ ნაწილს აკავშირებს რაიმე სოკრატესთან. სული იმ ფორმების ნაწილია, რომლებიც უცვლელნი არიან და მათზე არანაირი გავლენა არ აქვს ცვლილებებს მატერიალურ სამყაროში. შესაბამისად, სოკრატეს ადგილზე რომ წარმოვიდგინოთ თავი, ვფიქრობ, არ უნდა ვიყოთ მასსავით დარწმუნებულნი, რომ ჩვენი სიკვდილის შემდეგ, მხოლოდ ჩვენს სხეულს დამარხავენ, ხოლო ჩვენ სიცოცხლეს სხვაგან, ბევრად უკეთეს ადგილზე, გავაგრძელებთ.
სულის ბუნების არსებით ნაწილს წარმოადგენს კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი თვისება — მისი ცვალებადობა. სული მუდმივად ცვალებადი და მოძრავია (ფაედრონი 245c-246a). ესეც, რა თქმა უნდა, თვითწინააღმდეგობრივია სულის ბუნებისა, თუმცა, ამ შემთხვევაში, პლატონი სოკრატეს პირით პოულობს გამოსავალს. ის აცხადებს, რომ სული თავადვე იწვევს მოძრაობას (ცვლილებას) საკუთარ თავში. ამ უკანასკნელ მტკიცებას მივყვავართ არისტოტელეს უძრავი მამოძრავებლის არგუმენტამდე (არისტოტელეს უძრავი მამოძრავებლის არგუმენტი განხილულია ჩვენს (ავთანდილ ლომთათიძე და თემურ ვაგიევი) წიგში: „რწმენის მიღმა: ღმერთის საკითხი ფილოსოფიაში“ მეტი ინფორმაციისთვის გადადით ლინკზე - ჩვენს შესახებ).
გარკვეულწილად, პლატონის შემოთავაზებული გამოსავალი უფრო მეტ კითხვასა და პრობლემას წარმოშობს. თუ სულს თავადვე გააჩნია მოძრაობა საკუთარ თავში, მაშინ რაში სჭირდება მას ადამიანის სხეული? თუ ვაღიარებთ, რომ სული შემეცნებისათვის გონს იყენებს, იმ მიზეზით, რომ მხოლოდ გონს ძალუძს იდეათა სამყაროს წვდომა, ეს მსჯელობა არალოგიკურია, ვინაიდან სული თავად წარმოადგენს უკვდავ არსს, რომელსაც უცვლელი ფორმების ასპექტები გააჩნია. შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ სული გონის საშუალებით შეიმეცნებს საკუთარ თავს, თუმცა ეს ქმედება უაზრო იქნება, რადგან სულზე არანაირი გავლენა არ აქვს ადამიანის სხეულს, შესაბამისად, არც გონს, და სიკვდილის შემდეგ გონის მიერ მოპოვებული ცოდნაც სხეულთან დარჩება და უკვდავ ფსიქეზე ეფექტი არ ექნება. თუ სული არაფერს ინარჩუნებს სხეულში ცხოვრების დროს, მაშინ არ არსებობს რაიმე აზრი, ან მიზანი, რის გამოც ის სხეულს „აცოცხლებს“. თუნდაც დავუშვათ, სულის მიზანია საკუთარი თავის შემეცნება და მას შეუძლია შეინახოს გონის მიერ მოპოვებული ცოდნა, რატომ „სახლდება“ და „აცოცხლებს“ მხოლოდ ერთ სხეულს? ამ არალოგიკური ჯაჭვის გამო, რომელსაც პლატონის ფილოსოფიაში ვაწყდებით, ბერძნული ფილოსოფიიდან აღმოსავლურ რეინკარნაციის თეორიამდე მივყავართ, რომელსაც სტატიაში განხილვის ღირსად არ მივიჩნევ.
პლატონი მკაფიო კონტრასტს ქმნის სულსა და სხეულს შორის. მსგავს იდეას შევხვდებით ქრისტიანულ თეოლოგიაშიც, თუმცა მათ შორის დაპირისპირება პლატონთან მხოლოდ ალეგორიულია. წმინდა მამები სწორედ ბერძნული ფილოსოფიის ამ იდეამ მოხიბლა, თუ რაოდენ დაპირისპირებულია სული და სხეული. აქედან გამომდინარე, პლატონურმა ფილოსოფიამ დიდი გავლენა იქონია ქრისტიანულ თეოლოგიაზე.
„სამყარო ღვთაებრივი „ხელოსნის“ მიერ არის შექმნილი, განხილულია „ტიმეუსში“.“ პლატონის მიხედვით, ღვთაებრივმა არსებამ სამყარო შექმნა რაციონალური სისტემისა და პრინციპების მიხედვით, რადგან ასეთივეა მისი ბუნება. როგორც ხელოსანი უკვე არსებული ნივთებით ქმნის რაიმეს, ასევე ღვთაებრივმა „ხელოსანმა“ უკვე არსებული მატერიისგან გამოძერწა სამყარო.
მიუხედავად იმისა, რომ ქრისტიანული თეოლოგიის ფუნდამენტი სოკრატესეულ ფილოსოფიაზეა დაშენებული, ბერძნებს არალოგიკურად მიაჩნდათ ღმერთის მიერ სამყაროს არაფრისგან შექმნა.
პლატონური ღმერთი არის კეთილი, აქედან გამომდინარე, მან შექმნა საუკეთესო სამყარო, რომელიც შეიძლებოდა შექმნილიყო. ძველი საბერძნეთისთვის საკმაოდ არადამახასიათებელი იყო ღმერთისათვის მსგავსი ბუნების მინიჭება. მითოლოგიიდან ვიცით, რომ ღმერთები იყვნენ როგორც კეთილები, ასევე ბოროტნიც. თუმცა, პლატონური ღმერთი პასუხისმგებელია მხოლოდ სამყაროში არსებულ სიკეთეზე და არა ბოროტებაზე, ხოლო, მიზეზი იმისა, თუ რატომ არსებობს სამყაროში ბოროტება არის ის, რომ პლატონური ღმერთი არა არის ყოვლისშემძლე და მან, თავისი შესაძლებლობებიდან გამომდინარე, სამყაროს საუკეთესო ვერსია შექმნა (ტიმეუსი 29d-30c).
ბიბლიის წიგნში, დაბადებაში, განხილული სამყაროს შექმნა მსგავსია ტიმეუსში განხილული სამყაროს შექმნისა. შუა საუკუნეებში თეოლოგები დაბადების ინტერპრეტაციისას ხშირად ცდილობდნენ მიემსგავსებინათ თავიანთი განმარტებები ტიმეუსში აღწერილ სამყაროს შექმნასთან. როგორც პლატონური, ასევე ქრისტიანული ღმერთიც, კეთილია, თუმცა, ტიმეუსში აღწერილი ღმერთი არ უპირისპირდება ბოროტების პრობლემას, ქრისტიანულისგან განსხვავებით, რადგან პლატონური ღმერთი არაა ყოვლისშემძლე, ბიბლიური ღმერთი კი არის.
დავუბრუნდეთ სტატიის საკითხს, სხეულისა და სულის დაყოფას. სული განცალკევებულია სხეულისგან და სწორედ ის არის, რაც განასხვავებს ადამიანებს ცხოველებისგან. ცხოველებს გააჩნიათ სხეული, ხოლო ადამიანებს სხეულთან ერთად სულიც, რომელიც ცალკე გამოყოფილი „არსებაა“. დაბადება 1:26-ის მიხედვით, ღმერთმა ადამიანი თავის ხატად შექმნა. მიუხედავად იმისა, რომ ამ მუხლის ძალზედ მრავალფეროვანი და განსხვავებული ინტერპრეტაციები არსებობს, ერთ-ერთი განმარტების მიხედვით, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ თავის ხატად შექმნაში იგულისხმება, რომ ღმერთმა, თავისივე ბუნების მსგავსად, ადამიანის სხეულს სული უბოძა. შესაბამისად, შექმნა დუალისტური ბუნების მქონე არსება – მატერიალური სხეულითა და არამატარიალური სულით.
სპინოზას ფილოსოფიაში სული და გონი იდენტურია. როგორც შესავალში ვახსენე, პირველი ნაბიჯი სულისა და გონის მსგავსი მიმართებისაკენ გადადგა არისტოტელემ. მან უარყო პლატონის დუალისტური მიდგომა, რომ სული განცალკევებულია სხეულისგან და, რომ ის უბრალოდ მასში დროებითაა „გამომწყვდეული“. არისტოტელემ სული და გონი განიხილა არა როგორც ორი განსხვავებული სუბსტანცია, არამედ ერთი და იმავე არსების ასპექტებად.
„ეთიკაში“ვეცნობით შეხედულებას, რომლის მიხედვითაც, სული და გონი იდენტურია. ამით სპინოზა ანაცვლებს ფილოსოფიაში არსებულ ტრადიციულ მიდგომებს (მაგალითად: პლატონური, კარტეზიანული). გამომდინარე იქედან, რომ აზროვნება არის სუბსტანციის (ღმერთის/სამყაროს) ატრიბუტი, ადამიანის გონი არის ამ ატრიბუტის მოდუსი (mode).
წმნიდა სუბსტანციას (substantia prima) გააჩნია ატრიბუტები, რომლებიც გვევლინება ორი სახით: ფიქრი და სხეული. ფიქრი, ანუ გონი (სული), არის მენტალური ნაწილი, ხოლო სხეული – მატერიალური. შესაბამისად, ადამიანის სხეული და გონი არის ერთი სუბსტანციის სხვადასხვა გაფართოება (extension).
მიუხედავად იმისა, რომ სპინოზა უარყოფს პლატონისტურ დუალიზმს, რთულია განვაცხადოთ, რომ ის მატერიალისტია. მიუხედავად „ეთიკის“ მესამე წიგნის მეათე პროპოზიცისა: „იდეას, რომელიც ჩვენი სხეულის არსებობას გამორიცხავს, ჩვენს გონში ყოფნა არ შეუძლია, არამედ ეწინააღმდეგება მას.”, რომელიც წმინდად მატერიალისტური განაცხადია, მას მაინც ვერ განვიხილავთ ამ შეხედულების მიმდევრად, რადგან ამავე ნაშრომში წერს: „ადამიანის გონი არ შეიძლება სხეულთან ერთად სრულიად განქარდეს, რადგან მისგან რაღაც მარადიული რჩება.” (წიგნი V, პროპოზიცია 23). ერთი რამ, რაც დარწმუნებით ვიცით მის შესახებ – ის მონისტია.
განსხვავებით პლატონისტური შეხედულებისგან, სიკვდილის შემდეგ არანაირი ინდივიდუალური პერსონა, ან მოგონება, არ არსებობს (მიუხედავად იმისა, რომ პლატონთანაც კი რთულია ამ უკანასკნელის დამტკიცება ზემოთ განხილული თვითწინააღმდეგობრივი შეხედულებების გამო, ეს განცხადება მაინც ეწინააღმდეგება პლატონურ ფილოსოფიას). წიგნი V, პროპოზიცია 21: „გონს შეუძლია წარმოისახოს რაიმე ან გაიხსენოს ის, რაც წარსულში იყო მხოლოდ მანამ, სანამ მისი სხეული არსებობს.” შესაბამისად, პლატონური ფილოსოფია, რომ სული შეიმეცნებს, როდესაც ადამიანის სხეულშია და შემდეგ მიღებული ცოდნით არსებობს, სპინოზას ეთიკის მიხედვით არავალიდურია, რაც ზემოთ, ანალიზისა და კრიტიკის სექციაშია განხილული.
სპინოზას მიხედვით, სუბსტანციას გააჩნია განფენილობა (მატერიალური) და გონება (მენტალური) ატრიბუტები, აქედან გამომდინარეა, რომ სხეული კვდება, თუმცა გონი ბოლომდე არა, რადგან სუბსტანციაში არსებობს გონის პოტენცია.
შესაბამისად, სპინოზას არ სჯერა პერსონალური უკვდავების და, არც ინდივიდუალური ცნობიერების არსებობა სხეულის სიკვდილის შემდეგ. ყველანაირი აღქმითი და შემეცნებადი ფუნქცია სიკვდილთან ერთად „კვდება“.
იდეას, რომელიც ჩვენი სხეულის არსებობას გამორიცხავს, ჩვენს გონში ყოფნა არ შეუძლია, არამედ ეწინააღმდეგება მას.”
თუმცა, რა არის ის, რაც უსასრულოდ ცოცხლობს სიკვდილის შემდეგ?
ამ კითხვაზე, რომელიც 23-ე პროპოზიციის წაკითხვისას ნებისმიერ მკითხველს უჩნდება, სპინოზა მოგვიანებით პასუხობს, რომ გონის უსასრულო ნაწილი, რომელიც სიკვდილის შემდეგ ცოცხლობს, არის ღმერთის ინტელექტუალური სიყვარული (ეთიკა, წიგნი V, პროპოზიციები: 33, 36).
სულისა და სხეულის დაყოფის შესახებ ვასკვნით, რომ სპინოზას ფილოსოფიით ისინი არც განცალკევებული არიან და არც დაპირისპირებულნი, არამედ სული (გონი) და სხეული ერთი სუბსტანციის სხვადასხვა ატრიბუტებია. ასევე, პლატონური დუალიზმისგან განსხვავებით, სული გონის იდენტურია. სპინოზასთვის გონი არ არის მხოლოდ ტვინის აქტივობით გამოწვეული, აქედან გამომდინარე, ის მატერიალიზმს ეწინააღმდეგება. ამავდროულად, არც მატერიაა დაყვანილი გონამდე, ხოლო ამით იდეალიზმის საპირისპირო პოზიციას იკავებს. ამის გამო, რთულია სპინოზა კონკრეტულ კატეგორიას მოვარგოთ. თუმცა, აშკარაა, ის იდეალისტზე მეტად მატერიალისტია, გამომდინარე მისივე შეხედულებიდან, წმინდა სუბსტანციის შესახებ.
ბიბლიოგრაფია
არისტოტელე (1964) მეტაფიზიკა (თრგმ. კუკავა, თ.), გამომცემლობა: "საბჭოთა საქართველო";
სპინოზა, ბ., (2024) ეთიკა (თრგმ. ფოფხაძე, გ.), გამომცემლობა: "Carpe diem";
Plato (2002) Phaedo (G. M. A. Grube, Trans.), Hackett Publishing;
Plato (2002) Phaedrus (A. Nehamas & P. Woodruff, Trans.), Hackett Publishing;
Plato (1992) Republic (G. M. A. Grube, Trans.; C. D. C. Reeve, Rev. Ed.), Hackett Publishing.
Plato (2000) Timaeus,(D. J. Zeyl, Trans.), Hackett Publishing.
ფილოსოფოსი
ფილოსოფიის კლუბი © ყველა უფლება დაცულია | This template is made with by Colorlib
